Tên di sản : Đình làng Bồng Hạ
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 69/QĐ – CT
Giới thiệu
Đình Bồng Hạ nằm ở phía Bắc sông Mã và trung tâm làng Bồng Hạ, quay mặt về hướng Đông. Ở đây rất thuận tiện về giao thông thuỷ bộ. Do cảnh quan là một miền chuyển tiếp giữa đồng bằng và miền núi, với nhiều đồi núi và hang động nên khu vực này đã từng là hậu phương trực tiếp của chiến khu Ngọc Trạo nổi tiếng trong lịch sử của thời kỳ chống Pháp. Giờ đây vị trí này vẫn còn nhiều mặt thuận lợi. Về phía bắc của ngôi đình là những cánh đồng lúa, màu hai vụ giáp với núi Hùng Lĩnh. Dòng sông Mã ở phía nam càng làm cho làng quê sơn thuỷ hữu tình, đây cũng là giao thông huyết mạch nối với miền xuôi và miền núi của xứ Thanh. Về phía tây là đất Vĩnh Tân quê hương của những nhà khoa bảng nổi tiếng như Tống Duy Tân, Đỗ Thiệu Chính và đất Bồng Thượng quê hương của các Chúa Trịnh hiển hách mấy trăm năm trên vũ đài lịch sử. Phía đông là dãy núi Kim Sơn (một phần của xã Vĩnh Minh) là một vùng thắng tích nổi tiếng với những hang động và mái đá kỳ thú.
Giữa một không gian như vậy, đình Bồng Hạ thực sự là một điểm tham quan, nghiên cứu hấp dẫn du khách.
Về quy mô cấu trúc:
Không gian mặt bằng của đình được bố trí theo kiểu chữ nhất (-) gồm toà đại đình và sân cùng một công trình phụ khác là nhà khách.
Toà Đại Đình có 5 gian, với diện tích sử dụng 180m2 (dài 18m x rộng 10m). Phía trước Đại Đình là sân đình có diện tích 190m (dài 19m x rộng 10m). Ngoài cùng tiếp giáp với sân là đường liên làng. Xung quanh đình được xây tường rào bao bọc.
Nhìn chung, về quy mô cấu trúc, Đình Bồng Hạ là một trong những ngôi đình lớn trên đất Vĩnh Lộc.
Về nghệ thuật kiến trúc: Mặt bằng kiến trúc Đình Bồng Hạ được cấu tạo 5 gian, 6 vì kèo với tổng số 24 cột gỗ được bố trí thành 4 hàng chân cột, 12 cột lớn (đường kính 0,42m; cao 4,8m), 12 cột quân (đường kính 0,38m, cao 3,75m). Ngoài ra, ở mái hiên trước có 6 cột xi măng được xây theo hình lục giác có đấu trụ để đỡ các kẻ bẩy.
Bố cục vì kèo bên trong được chia thành 2 loại kết cấu kiến trúc được hể hiện ở 2 loại vì kèo.
4 vì kèo giữa (3 gian) hệ thống vì nóc kiểu giá chiêng. Trên đỉnh là nột xà nóc (Thượng Lương). Xà này tỷ lực trên một đấu hình thuyền. Đấu lại tỳ lực trên một con rường ngắn mập cong lên phía trước. Hai đầu rường lại tiếp tục nằm trên 2 đấu vuông. Tiếp đến là con trường thứ 3 được nằm gối đầu trên đầu 2 cột trốn. Hai cột trốn đứng trên câu đầu cũng qua hai đấu tương tự. Phần không gian giới hạn bởi 2 cột trốn bên, rường thứ 3 ở phía trên, câu đầu ở phía dưới có hình chữ nhật. Về hình thức kết cấu này tương tự như những giá treo chiêng, trống, khánh.
Phía ngoài 2 cột trốn là hệ thống kẻ chuyền ăn mộng vào đầu cột trốn ở trên cùng, kẻ dưới ăn mộng qua họng cột lớn, kẻ lưới cùng ăn uống qua họng cột quân. Phía ngoài kể chuyện là hệ thống lá dong được ăn mộng vào kẻ chuyền và họng cột. Trên lá dong được đục lỗ đỡ các hoành tải.
Toàn bộ hệ thống trên được đỡ bởi câu đầu to, khỏe, ăn mộng vào đầu cột lớn nằm trên các kẻ chuyền.
2 vì kèo bên (kèo hồi): Về liên kết ở phía trên có kết cấu giống 4 vì kèo giữa. Tuy nhiên ở đây còn cấu trúc thêm hệ thống xà lòng. Ở 4 vì kèo của 3 gian giữa thì hệ thống xà lòng chỉ được kết cấu bởi những xà lòng ngắn ở mỗi vì là các xà được ăn mộng vào cột lớn (khoảng cách 1/4 cột phía trên) chạy ra ăn mộng trên đầu cột quân. Còn ở hai vì kèo dốc thì hệ thống xà lòng được ăn mộng từ đầu cột quân (ở mái trước) ăn mộng vào cột lớn ở giữa. Từ đây một xà lòng lại ăn mộng tiếp để chạy qua cột cái và cột quân ở phía sau. Với kết cấu hệ thống xà lòng này đã làm tăng thêm độ bền vững của công trình và sự liên kết giữa các vì kèo trở nên chắc chắn.
Toàn bộ hệ thống khung gỗ này từ câu đầu, đầu trụ, cột trốn, rường, xà lòng, xà thượng, xà hạ, đều được bào nhẵn có đường xoi gờ chỉ đã tạo nên sự mềm mại và vui mắt của toàn bộ hệ thống khung gỗ.
Tóm lại: Với quy mô và nghệ thuật kiến trúc hiện có, cho dù không có những bức chạm khắc mang tính nghệ thuật cao, nhưng kỹ thuật tạo dáng cùng với quy mô kiến trúc bề thế, Đình Bồng Hạ là một trong những công trình tiêu biểu về một kiểu kiến trúc địa phương thời Nguyễn ở Thanh Hoá. Mặc dù chưa có bề dày thời gian so với những công trình kiến trúc nghệ thuật khác, song nó lại là một ngôi đình lớn, thể hiện được lòng thành kính và tín ngưỡng của một cộng đồng cư dân nơi đây trong lịch sử.
Hiện vật trong di tích:
Đình Bồng Hạ là một di tích lớn cả về quy mô kiến trúc và giá trị văn hoá nghệ thuật. Các nguồn tài liệu cùng những hiện vật của đình bị mất mát hết chưa tìm lại được.
Tuy nhiên, trong nhiều năm qua, bằng nguồn công đức của nhân dân xa gần, một số hiện vật đã được nhân dân cung tiền vào đình, trong đó có cả những hiện vật cũ mới được sưu tầm:
1 ngai thờ
1 bức cửa võng
1 Bộ chấp kích (10 cái)
2 đôi câu đối
1 kiệu long đinh
1 đại tự
3 mâm bồng
4 ống hương
3 bát hương sứ.